da Guiu Sobiela-Caanitz La Quotidiana / 10. Januar 2003

Tge fa Bush? Attatga'l l'Irac, instradond in'offensiva che pudess dar fieu a l'entir Proxim Orient, u sa declera'l cuntent cun la tenuta dal dictatur da Bagdad? Il mund retegna il flad, spetgond la decisiun da la Chasa alva. Bush ha mussà pliras giadas ch'el na s'empatga betg dal dretg internaziunal. El refusescha l'instituziun d'ina Dretgira penala mundiala per ils dretgs umans e l'applicaziun dal patg che vul limitar l'emissiun da CO2. Da l'autra vart tegna'l en fermanza cumbattants islamists senza als renconuscher il status internaziunal da praschuniers da guerra. Il mund para da depender da la buna veglia u l'arbitrariadad d'in um tant pli pussant che las elecziuns parlamentaras da november 2002 han mussà ch'el giauda la confidenza da ses pievel. Gia en avust è cumparì l'essai* d'ina spezialista dal dretg public che scuvra las atgnadads da la politica exteriura da Washington. L'autura, la Turitgaisa Gret Haller, ha presidià il cussegl naziunal, represchentà la Svizra a Strassburg tar il Cussegl da l'Europa ed è stada mediatura publica per dretgs umans en Bosnia-Ercegovina. Ses essai mussa che la fundaziun dals Stadis Unids 1776 sa basava sin in'idea da la religiun, sco element essenzial da la societad civila, che divergeva da la secularisaziun instradada dapi 1648 en l'Europa, entant che la religiun è restada ina pitga da la vita politica americana. L'autura mussa plinavant co che l'Europa possia sa sviluppar en ils decennis vegnints, restond fidaivla a sia identitad.

«Ina missiun en il mund»

Igl ha entschavì 1620, cur che tschient «pelegrins» englais, puritans sortids da la Baselgia anglicana, han fundà la colonia da Plymouth en Massachusetts. Auters emigrads puritans l'han rinforzada; ella ha sa dà in urden teocratic. Haller: «Quella part da la religiun ch'unescha ils burgais in cun l'auter e cun Dieu dueva er esser politica» (p. 251, n. 24). Lezza tenuta bulla anc adina la vita civica dals Stadis unids: «Lezza naziun è fundada a la fin dals quints sin la religiun (). Anc oz na pudess nagin president dals Stadis Unids sa lubir da na sa mussar la dumengia en baselgia u da concluder in discurs davart la situaziun dal pajais senza in vigurus «Che Dieu benedeschia l'America!» Sin la banconota d'in dollar leg'ins anc adina la devisa: «Nus fidain en Dieu» . Dapi 1954 è il pajais uffizialmain «ina naziun sut Dieu» . I paisa fitg bler ch'il pievel sa tegna per elegì dal Segner (). La religiusadad represchenta anc oz in'expressiun da la moda americana da viver, bler dapli che l'appartegnientscha ad ina cuminanza da cardientscha determinada» (pp. 41­42). Haller citescha in autur tudestg dals onns novanta che cumpareglia ils Americans cun ils Romans da l'antica, numnond sco exempel la ministra da l'exteriur Madeleine K. Albright: «Bunamain dapertut nua ch'ella va, admonesch'la avertind, valitond, instruind e dond da chapir ch'ina malobedientscha avess consequenzas; lura vegn endament l'antica pussanza imperiala, sco dal reminent tar plis auters politichers americans (). La glieud dals Stadis Unids agescha cun la persvasiun stataivla che ses pajais haja ina missiun en il mund e che per quest saja bun tut quai ch'è bun per l'America» (p. 233). Quai vul ins promover cun ina tala concepziun dal mund, zavrond ed eliminond quai ch'è nausch, saja quai cun la paina da mort u cun ina expediziun «penala» sco quella che general Dwight David Eisenhower (1890­1969), schefcumandant da las Forzas armadas alliadas per l'invasiun da l'Europa 1944­1945, ha numnà «cruschada» en sias regurdientschas entituladas propi «Crusade in Europe» (1948).

Il spartavias da 1648

«Quai ch'è nausch vegn adina identifitgà cun persunas e stadis, uschia ch'i resta la schientscha che la naziun dals Stadis Unids saja clamada a far valair il bain en il mund» (p. 88). Ma in uman bun po vegnir nausch: «Saddam Hussein era l'uffant preferì en il cumbat encunter l'Iran avant che sa midar en carogna» (p. 62). Haller numna er il dictatur serb «ch'il delegà da Washington en Jugoslavia ha fatg ses intim 1995 per stgaffir las premissas da la cunvegna da pasch [en Bosnia-Ercegovina]» (pp. 60­61) e che Clinton ha lura crititgà senza perdun areguard il Cosovo. La strategia da Washington «è subordinada al princip suprem da la tgira dals interess americans (). Lez pled magic sanctifitgescha quasi tuts mezs. In tal pled na datti en l'Europa. Quai na vul tuttina betg dir che la morala dals Europeans saja pli auta, anzi! () Pervi da nossa istorgia culpaivla avainsa stuì surmuntar l'argumentaziun suprema cun interess naziunals e la substituir cun la voluntad da cooperar» (p. 64). Gea, nossa istorgia! Gist 1620, cur ch'ils «pelegrins» puritans englais navigavan vers il Massachusetts, furiava la guerra religiusa en Vuclina. 1621 han las truppas da Baldirun conquistà la Rezia; questa è stada per decennis in dals champs da battaglia en la guerra europeica da trenta onns. Pir il patg da Feldkirch 1642 ha restabilì la situaziun anteriura en Rezia, ma il protestantissem è restà scumandà en Vuclina. Sin stgalim continental ha la conferenza da Vestfalia 1648 instradà il triumf da la norma «cuius regio, huius religio, tenor la quala () il retg u prinzi fixava la religiun dal pajais (). En l'istorgia spiertala ha l'onn 1648 manà al spartavias tranter l'Europa e l'America. Noss continent ha sa decidì per ina politica da pasch che subordinava la religiun al stadi, entant ch'ils emigrants davan adatg ch'il stadi na possia far donn a la religiun» (pp. 38­40).
In urden da pasch fundà sin il dretg

«Nossa istorgia culpaivla», numnadamain «ils excess dal naziunalissem () en l'emprima mesadad dal 20avel secul () han manà l'Europa dal vest a bajegiar in urden da pasch nov» (p. 150) fundà sin la cooperaziun tranter la Frantscha e Germania, tenor ils pleds da l'anteriur chancellier federal Helmut Schmidt ils 9 da november 2001 a Losanna: «Gia en il temp da de Gaulle hai chapì ch'ils stadis europeics pon s'unir be uschelunsch che la Frantscha giavischa ina tala uniun sco sia atgna chaussa. Er oz, suenter la fin da la guerra fraida craia che la Frantscha tegnia anc adina la clav per ils emprims decennis dal 21avel tschientaner» (cità p. 220). Haller commentescha l'urden statal franzos en moda differenziada, tenor il model svizzer u tudestg da federalissem (vischnanca, chantun, confederaziun): «Il svilup d'ina identitad statala sin livel europeic n'è nagut auter che la cuntinuaziun da la revoluziun franzosa. Dentant po lez stgalim strusch surpigliar quel centralissem marcant che fa part da l'atgnadad statala franzosa () e che s'oppona a la tendenza generala d'extender ina tala identitad sur plis livels da statalitad. Qua pon ins duvrar il model tudestg () che da bella entschatta cumpigliava plirs stgalims» (p. 221). L'autura renconuscha qua implicitamain la sabientscha da quels che han fundà 1871 la Germania unida; la soliditad da lur ovra ha sa cumprovada 1990, cur che regiuns istoricas sco il Brandenburg, la Saxonia e Turingia èn renaschidas suenter passa in mez secul da dictaturas. Haller: «Entras las revoluziuns da 1990 è l'Europa vegnida in'unitad, cun ina sfida nova per il svilup da ses urden paschaivel. Forsa ha'la puspè l'occasiun da conciliar finalmain las ideas dal scleriment e la romantica. Era sche quai reussescha, na pon ins emblidar las unfrendas da las davosas guerras balcanicas che ans han fatgs vegnir puspè conscients, en moda andetga e snuaivla, che pir cun ina tala conciliaziun pudainsa lavurar vinavant vid lez urden da pasch» (p. 150). Ma «il mantegniment da la pasch sa basescha tuttafatg sin renunzias a secturs da l'atgna suveranitad tar il svilup da l'Uniun Europeica» (p. 92). Talas renunzias cuntrafan adina dapli a la filosofia politica da Washington, saja quai davart ina dretgira penala mundiala, la sminuziun da las emissiuns da CO2 u il respect da praschuniers da guerra. Areguard talas dumondas da dretg internaziunal duainsa restar stataivels, fidaivels a nossa identitad europeica.

* Gret Haller, Die Grenzen der Solidarität.
Berlin (Aufbau, ISBN 3-351-02537-8) 2002.

La Quotidiana / 10. Januar 2003