da Guiu Sobiela-Caanitz La Quotidiana / 23.12.2005

"Il mund occidental ha smess d'esser ina cuminanza d'ideals; forsa n'è'l mai stà ina tala» . Quai scriva la publicista Gret Haller, anteriura presidenta dal Cussegl naziunal, en il prolog d'in essai (1) terminà e publitgà gist suenter il «na» ollandais da zercladur 2005 al sboz constituziunal european. En lez essai ha l'autura mess la quintessenza da l'experientscha gudagnada 1996-2000 sco mediatura publica per ils dretgs umans en Bosnia-Ercegovina ed enritgida observond la politica da Washington dapi l'entschatta dal 21avel tschientaner. Haller cumprova che seculs da svilup cultural divergent han stgaffì in foss adina pli profund tranter las duas rivas da l'Atlantic. Lezza divergenza pertutga essenzialmain la tenuta dal stadi areguard la religiun.

Puritans encunter il stadi

En l'Europa ha sa fatga valair la secularisaziun. Quest pled deriva dal latin «saeculum» che vul dir «secul, tschientaner» . «Ils Romans da l'antica attribuivan la religiun a l'eternitad, la mundanitad perencunter al tschientaner che mesira il temp» (p. 16). «Saeculum» en il senn da «mund» cumpara dal reminent sco «seulo» en il text rumantsch il pli vegl (12avel tschientaner), la traducziun interlineara d'in predi redigì per latin en il codex 199 da la biblioteca claustrala da Nossadunnaun / SZ. «Cun la secularisaziun han champs adina pli vasts da la vita sa distatgads plaun a plaun da la religiun (...). Las guerras religiusas avevan talmain devastà l'Europa ch'ils stadis europeans han sa cunvegnids 1648, tar la pasch da Vestfalia, da na motivar mai pli ina guerra cun la religiun e d'integrar questa en ils differents urdens statals» (pp. 16 e 18). Uschè han ins superà il fundamentalissem religius. La norma correspundenta: «Cuius regio eius religio» valeva gia en l'Engalterra da lezza giada. Puritans calvinists englais che na cumportavan betg il sforz religius han traversà l'ocean e fundà colonias democraticas autonomas sin la basa da l'appartegnientscha confessiunala. «La dependenza bullava l'identitad civica, l'independenza bullava l'identitad religiusa (...). En la revoluziun americana ha sa fatga valair ina sort minimalissem statal efficazi fin oz» (pp. 20-21); ins leva cunzunt «proteger la religiun cunter il stadi» (p. 21). En l'Europa èn ils stadis restads suverans areguard la religiun; plaun a plaun han ils pievels surpiglià la pussanza da retgs, prinzis e patriziats, fundond reschims republicans che garantivan la libertad religiusa cun proteger il stadi cunter la(s) religiun(s).

Pultruns e lavurus

La differenza tranter ils dus sistems sa palesa spezialmain areguard ils problems socials. «Sch'ins cumpareglia las conquistas da la revoluziun americana cun quellas da la franzosa, chatt'ins en omaduas la pretensiun da libertad, ma questa n'encleg'ins betg a moda identica (...). La discussiun constituziunala da lezza giada en ils Stadis unids punctuava ,libertad e segirtad» , en Frantscha perencunter ,libertad, egualitad, fraternitad» (...). En la revoluziun franzosa era la dumonda sociala decisiva, en la revoluziun americana han ins sapientivamain laschà davent lez problem (...). La debatta constituziunala en ils Stadis unids han decidì descendents da segunds u terz figls da nobels rurals englais (...). Quels possessurs da plantaziuns e da sclavs na levan betg ch'il retg englais als cumondia co ch'i hajan da cultivar lur grondas proprietads (...). Ritgs possessurs da funs, ord ils stadis dal sid, e negoziants bainstants, ord ils ports dal nord, dominavan l'assamblea constituziunala e giavischavan uschè paucas intervenziuns economicas dal stadi sco mo pussaivel» (pp. 36-39). Tiers vegniva la persvasiun calvinista «che Dieu trueschia davart il salit da mintga olma gia durant la vita terrestra. Il calvinist (...) chatta la tschertezza da l'agen salit er e cunzunt en il success economic, en la benedicziun vesaivla cun bains materials (...). Cur che mintgin spera d'esser destinà per il spendrament, accept'ins l'inegualitad bler pli tgunsch (...). Jeremy Rifkin resumescha il puntg da vista american sco suonda: ,Ils ritgs èn ritgs perquai ch'i èn pli scorts e lavuran dapli; ils paupers èn paupers perquai ch'i èn pultruns u inabels (...). I fiss fauss da dar a quests ina part da las entradas acquistadas cun fadia da tgi che bratga» (...). Tenor quest puntg da vista na decida ,il maun zuppà da la fiera» betg be davart il success economic; el zavra er (...) ils pultruns dals lavurus ed ils nauschs dals buns, palesond finalmain tgi che Dieu ha elegì (...). Ils fundaturs dals Stadis unids (...) temevan cunzunt revoltas da paupers (...). Quests san sa consolar cun la religiun; quels da l'Europa san sa confortar cun la pussaivladad da sa revoltar. Quai è in dals motivs ils pli profunds che sforza l'Europa da cuntanscher in tschert equiliber social; en ils Stadis unids na fa quai betg basegn» (pp. 39-42).

Ils smaladids van a Guantánamo

L'ideologia naziunala dals Stadis unids (SU) cumpiglia ina ductrina che mintga «bun American» resguarda sco evidenta, numnadamain che ses pajais saja elegì da Dieu. «Tgi ch'odiescha ils SU na san ins perquai crair; ins sto plitost als avair jent per vegnir prendì serius» (p. 58). Tgi che cumbatta lez pajais elegì en ina guerra tradiziunala e vegn praschunier da l'armada americana duai segir vegnir tractà tenor ils patgs internaziunals. Ma pauper quel cumbattant che vegn piglià en ina sort guerra ch'il dretg internaziunal n'ha betg prevesì! President Bush ha chattà la storta giuridica per tractar lez inimi dals SU sco in smaladì. En lieus che na dependan da nagin stadi na regia era nagin dretg. In tal lieu è «la basa militara da Guantánamo drizzada dals SU en Cuba. Sin questa basa main'ins glieud pigliada da l'armada americana durant la guerra en l'Afganistan u surdada silsuenter ad autoritads dals SU. Ins resguarda oramai sco cumprovà ch'ins haja violà e violeschia anc adina dretgs umans a Guantánamo (...). Tenor il contract da fittanza cun la Cuba (...) exerciteschan ils SU la plaina controlla giuridica e politica [sin la basa] (...). Cun lez patg ha la Cuba cedì ses dretgs suverans als SU. Ils praschuniers manads a Guantánamo n'èn betg burgais da quest pajais (...). Bush ha decretà che la convenziun da Genevra davart ils praschuniers da guerra na valia betg per quels ch'èn tegnids en arrest a Guantánamo (...) e che na san pia betg sa drizzar a nagina dretgira per metter en dumonda la legalitad da l'arrest (...). Lur advocats han pretais l'access a las dretgiras dals SU; (...) quels da la regenza han lur allegà ch'in'appellaziun al dretg internaziunal fiss in act essenzialmain politic cuntrari als interess dals SU» (pp. 52-54). Haller commentescha: «En ils SU paisa la noziun d'interess naziunals» dapli ch'en mintga auter pajais. En connex cun la politica exteriura possed'la la pussanza d'ina batgetta magica che giustifitgescha mintga valitaziun ed acziun (...). Ella exprima la persvasiun che Dieu haja elegì lezza naziun» (p. 56). Pir suenter la publicaziun da l'essai èn ins vegnì a savair ch'er il spionagi secret dals SU (CIA) tegna praschuniers sin basas militaras ordaifer il pajais, pia nua ch'i na regia nagin dretg.

Emprender da noss sbagls

En l'Europa perencunter ha il svilup dapi 1648, cunzunt en il 20avel tschientaner, manà a renconuscher en tutta furma la varietad e l'egualitad giuridica da tuts stadis. I ha vulì la catastrofa da la segunda guerra mundiala per ch'ins arrivia a chapir la sabientscha da lezza norma. Suenter 1945 «han ins mess ad ir cun prudientscha in svilup che dueva liar las naziuns en in urden giuridic superiur (...). En ils onns novanta han las guerras balcanicas stimulà puspè il naziunalissem, e quai en sia furma etnica. Lezza ductrina funda l'identitad mo sin la derivanza d'ina gruppa etnica determinada e pretenda in agen intschess che duaja star a disposiziun sco stadi naziunal mo per la gruppa en dumonda. Quai sto manar a l'expulsiun da tut quella glieud che na fa betg part da l'etnia dominanta (...). Ins po tuttafatg dir che [l'Europa] ha emprendì [da ses sbagls] ed ha exprimì giuridicamain quels fenomens ch'ins avevà exagerà e numnà absoluts, chaschunond ina guerra: 1648 èsi stà il fenomen «religiun», (...) suenter 1945 il fenomen «naziun» cun sia normaziun giuridica surnaziunala aifer l'Uniun europeana (UE), suenter 1995 il fenomen «etnia» , promovend la legalitad aifer stadis novs u restaurads en l'intschess da l'anteriura Jugoslavia (...). Da 1648 han ins mantegnì la noziun d'integraziun giuridica [internaziunala] e l'egualitad da tuts stadis (...). Il svilup n'è tuttina betg a fin (...). Da lezzas trais epocas guerrilas pon ins dir che lur motivs èn vegnids superads grazia a l'integraziun en la legalitad» (pp. 86-89). L'autura concluda questa part da sias explicaziuns: «Plaun a plaun, cun l'ir dals tschientaners ha l'Europa patì talmain ch'ella ha chapì la necessitad d'emprender dal passà ed è vegnida pronta da purtar vinavant ses passà, la regurdientscha da sias suffrientschas e cunzunt la culpa correspundenta (...). I na sa tracta tuttina betg da glorifitgar lez passà cun nostalgia; el duai plitost effectuar l'innovaziun per l'avegnir. Ins tatga pia il passà vid il futur per influenzar l'act preschent» (p. 99). Oz per exempel pretend'ins en Frantscha ch'ins fetschia endament ils malfatgs da la sclavaria e dal squitsch en las anteriuras colonias, ed en Tirchia ch'ins renconuschia il genocidi dals Armens. Dalonder l'admoniziun: «L'Europa n'ha nagina ‹missiun› , mabain ina respunsabladad, numnadamain quella da restar fidaivla a sasezza ed a sia istorgia, da far uschia che las suffrientschas ed unfrendas dal passà na sajan betg schabegiadas per nagut» (p. 205).

"Na» a patgs internaziunals liants

Tut auter èsi en ils SU. Quella naziun d'immigrants ha prendì cumià da las suffrientschas cun bandunar l'Europa. «Tgi ch'emprova da las emblidar supprima er il problem da la culpa. Per ir encunter orizonts novs, emblid'ins pia il passà» (p. 100). Haller citescha puspè il politolog Jeremy Rifkin (p. 102): «Be durant ils strusch tschinquanta onns tranter la segunda guerra mundiala e la fin da la guerra fraida han ils SU (...) surpiglià relaziuns multilateralas cun il rest dal mund» . L'autura rapporta: «Dapi 1990 refuseschan ils SU sistematicamain da sa liar tras patgs da dretg internaziunal (...). I ha fatg sensaziun ch'i han sfurzà blers stadis da s'obligar tras contracts bilaterals a nun extrader nagin burgais dals SU a la Dretgira penala internaziunala» (pp. 102 e 105). Mo in exempel da questa tenuta: «Ils 5 da mars 1999 ha ina dretgira militara a Camp Lejeune / Carolina dal nord acquittà il pilot Richard Ashby. El era accusà d'avair chaschunà la mort da ventg umans ils 3 da favrer 1998, tras la crudada d'ina cabina da la pendiculara da Cavalese [en las Dolomitas, G. S.-C.]. L'emprim minister D'Alema ha crititgà la sentenzia (...) tar sia visita a president Clinton. En matg ha il congress dals SU refusà da pajar directamain indemnisaziuns a las famiglias da las unfrendas» (2). Il pilot militar era sgulà encunter la suga da la cabina e l'aveva tagliada. Rifkin: «Entant ch'ils stadis europeans cedan adina dapli suveranitad a l'UE ed a corporaziuns internaziunalas, van ils SU en la direcziun cuntraria. Ils Europeans percorschan che lur libertad crescha sch'ella è liada vi d'autras, entant ch'ils SU manegian che lur libertad persunala sminuiss sch'i cedessan dretgs da suveranitad ad instituziuns estras» (cità p 164). Er ils chantuns svizzers, dapi 1848, cedeschan plaun a plaun tocs da lur suveranitad al stadi federal.

Naziuns «elegidas» na datti betg

Ils SU na distinguan betg tranter il dretg e la morala. «Lur refusa da far part da contracts internaziunals resulta directamain da lur classificaziun dal mund tranter stadis buns e nauschs; per quests davos hani inventà il superlativ «rogue states» [stadis carugnas, cogamenta, tud. «Schurkenstaaten» ] (...). Tgi che sto render il mund «bun» fa guerra, baud u tard, cunter quels ch'el na giuditgescha buns avunda per quest mund. Tgi che vul render «buna» sia atgna societad, basegna en mintga cas la paina da mort, per eliminar quels umans ch'el giuditgescha definitivamain sco insuffizientamain buns per questa societad» (pp. 148-149). En la medema direcziun va «l'umiliaziun generala dal mund muslim, e quai cunzunt tras ils SU. Las fotografias da muslims torturads en praschuns militaras dals SU expriman la mentalitad media da tgi che manegia ch'el saja elegì» (p. 197). Tiers vegn ch'ils burgais dals SU n'èn per regla betg abels da discurrer linguatgs esters. Haller punctuescha dentant ch'ina minoritad da burgais «mainia in cumbat cultural (...) che va segir vinavant» (p. 108). Ma quai premetta ch'ils burgais da quel pajais renconuschian plainamain la realitad da lur passà, sco ch'in istoricher, anteriur professer a l'universitad da Boston e ad in «college» d'Atlanta per giuvnas nairas, la resumescha: «L'expulsion violenta d'Amerindians, cun atrocitads nunditgas, da mintga toc dal continent, fin ch'ins saveva mo pli als raspar en reservats» (3). Pir lura vegni cler per tuts ch'i na dat nagina naziun «elegida» , gnanca quella dals SU.

1) Gret Haller, Politik der Götter. Berlin (Aufbau, ISBN 3-351-02608-0) 2005.

2) Mario von Baratta (ed.), Der Fischer Weltalmanach 2000. Frankfurt / Main (Fischer Taschenbuch Verlag, ISBN 3-596-72200-1) 1999, colonna 396, chavazzin «Italien» .

3) Howard Zinn, A People's History of the United States. Ediziun da satg. New York (Harper Collins, ISBN 0-06-052837-0) 2003, p. 685.